کتاب اورجینال و نفیس شاهنامه مغول (ایلخانی)

«شاهنامۀ بزرگ مغول (ایلخانی)» معروف به شاهنامه دموت، با شرح و تحلیل محقق برجسته هنر اسلامی، رابرت هیلن‌براند، از سوی انتشارات هالی، گالری هنر فریر، گالری آرتور ام ساکلر و انتشارات دانشگاه ییل، منتشر و در اختیار علاقه‌مندان به هنر نگارگری و کتابت ایرانی قرار گرفت.

کتاب جدید محقق برجسته هنر اسلامی، رابرت هیلن‌براند، با عنوان شاهنامه بزرگ مغول، برای نخستین بار، ۶۷ برگ از نگاره‌های این شاهکار نفیس نگارگری ایرانی را از مجموعه‌ها و مؤسسات خصوصی در سراسر جهان، با عکاسی و چاپی مناسب گردهم آورده و با شکوهی کامل به نمایش گذاشته است. متن تحقیقی و تحلیلی کتاب حاصل بیست و پنج سال پژوهش مستمر او در جنبه‌های مختلف این اثر هنریِ مسحورکننده است که منبع جامعی برای علاقه‌مندان به هنر نگارگری و کتابت ایرانی فراهم آورده است.

این کتاب ۵۰۴ صفحه‌ای، با صفحاتی به ابعاد ۳۳ در ۳۰ سانتیمتر، و چاپی بسیار درخشان، شامل ۱۶۵ تصویر منحصر بفرد (از اصل نگاره‌ها و جرئیاتشان) در اندازه واقعی یا بزرگتر است که به خوبی رنگ‌های طلایی، لاجورد و سرخابی را ـ که به وفور توسط نقاشان چیره دست به کار رفته‌اند ـ بازتاب می‌دهد تا خوانندگان عظمت این نسخه ادبی و حماسی قرن هفتم را درک کنند. 

هیلن‌براند تلاش می‌کند تا برای مخاطب آشکار سازد که چرا شاهنامه بزرگ مغول، اثر هنری مهم و منحصربفردی در تاریخ هنر ایرانی است، همان‌طور که آثار رافائل یا میکل آنژ برای هنر ایتالیایی از چنین جایگاهی برخوردار است. او تلاش می‌کند تا با ارائه تصاویر با کیفیت و دقیق و تحلیل‌های فنی و زیباشناسانه نشان دهد که هر کدام از ۵۸ نگاره‌ گردآوری شده از این نسخه، به تنهایی یک شاهکار واقعی در جهان هنر هستند.

از نظر نویسنده کتاب، اندازه و کیفیت عالیِ نگاره‌های باقی‌مانده، نشان می‌دهد که این کار لزوماً حاصل سفارش و حمایت فرمانروایان مغول ایران، یعنی ایلخانیان، در نیمه دوم قرن چهاردهم میلادی است. ایلخانیان در اوج قدرت، با پذیرفتن دین و زبان رعایای خود، به روایت‌گران و تبیین‌کنندگان بزرگ فرهنگ ایران تبدیل شدند و خلق چنین نسخه شاهانه‌‌ای از حماسه ملی ایرانیان به خوبی با ایدئولوژی و نظام سلسله‌ مراتبی آنان مطابقت دارد.

هیلن‌براند با بررسی پیشینه تصویرسازی و هنرهای تزئینی ایرانی، واکاوی باورهای دینی و ایدئولوژیک هنرمندان، و تبیین دلایل تأکید آنها بر صحنه‌ها و رویدادها و شخصیت‌های خاص حماسی، و نیز جستجو در روابط و مناسبات بین نگارگران و حامیان مغول، خوانش عمیقی از نگاره‌ها را، به اشتراک می گذارد.

بیان و لحن هیلن‌براند در این نوشتار شاید مناسب یک سخنرانی علمی باشد تا یک کتاب طولانی. گاهی نیز ممکن است بیان شواهد ناخوشایند تاریخی، خواننده کتاب را خسته کند. با این حال او نگاه دقیق و اطمینان‌بخشی دارد و با دانشی کافی و قلمی استوار به معرفی و ارج نهادن به این اثر نفیس هنری می‌پردازد و برای «بزرگ» خواندن شاهنامه مغول دلایل قانع کننده‌ای ارائه می‌کند.

درباره شاهنامۀ بزرگ ایلخانی

شاهنامۀ بزرگ ایلخانی/ مغول، نام نسخه‌‎ای مصور از دورۀ ایلخانی و ارزشمندترین اثر نگارگری مکتب تبریز اول است که کهن‌ترین و آراسته‌‌ترین شاهنامۀ نگارگرانه به جای مانده از روزگاران پیشین و بزرگترین نسخه خطی مصور فارسی به شمار می‌رود. تاریخ کتابت این اثر نفیس به سال ۷۰۰ هـ.ق بازمی‌گردد. برخی هنرپژوهان نیز، این نسخه را مربوط به میانه سدهٔ هشتم هجری دانسته‌اند. شاهنامۀ بزرگ یا کبیر مغول، به دلیل اندازۀ بزرگ برگ‌هایش بدین نام خوانده می‎‌‌‌‌‌شود. برای نمونه، بر پایۀ گزارش گالری هنری فریر، ابعاد واقعی برگ‌ه‎ایی که نگارۀ «مرگ اسکندر» را دربردارد، ۵۷/۶ در ۳۹/۷ سانتی‎متر است.

پژوهشگران براین باورند که شاهنامۀ بزرگ مغول را در روزگار فرمانروایی ابوسعید ایلخانی در کارگاه پررونق دربار وی و با پشتیبانی او پرداخته‌‎اند؛ ازاین‌رو در برخی منابع با نام شاهنامۀ ابوسعیدی آمده است.

نگاره‌های این اثر، نشانگر سبک خاص نگارگری ایرانی در دوره ایلخانی است. ویژگی‌ها و ارزش‌های مشترک تصویری این نگاره‌ها، احتمال اجرای آنها را به دست نگارگری خاص افزایش می‌دهد و همچنین می‌توان اجرای نگاره‌ها را توسط چند نگارگر (متعلق به دو نسل  مکتب نگارگری تبریز) تحت اشراف و سرپرستی استادی خبره دانست.

دوست‌محمد می‌نویسد که شمس‌الدین، شاهنامۀ بزرگ ایلخانی را تصویرپردازی کرد، ولی روشن است که در تصویرگری نقاشی‌های شاهنامۀ فردوسی دوران ایلخانی چندین هنرمند دست داشته‌اند و اشارۀ دوست‌محمد می‌باید به شیوۀ کار کتابخانه‌های اسلامی مربوط باشد. یعنی شمس‌الدین تصاویر را طرح می‌زده و بعضی از موضوعات را در اختیار شاگردان و همدستان خود قرار می‌داده و خود با کمک آن‌ها و یا به‌تنهایی، تعداد زیادی از این نگاره‌ها را اجرا می‌کرده است. بنابراین می‌توان گفت که طرح نخستین اکثر این نگاره‌ها از شمس‌الدین و اجرای رنگ‌آمیزی طراحی‌های آن‌ها از افراد دیگری است، به طور کلی در ترکیب‌بندی‌های شمس‌الدین ترکیب‌بندی‌های درخشانی با میزان بالایی از کیفیت و قابلیت، مشاهده می‌شود.

از مهم‌ترین ویژگی‌های مکتب تبریز، به‌کارگیری عناصر نقاشی چینی، در نگاره‌ها و تلفیق عناصر نقاشی چینی با نگارگری سنتی ایران است که دوره جدیدی از نگارگری ایرانی را رقم زد. با وجود ورود این عناصر، شاکله نگارگری ایرانی همچنان حفظ شد و نقاشان ایرانی به نقوش سنتی و معماری ایرانی در نقاشی‌های‌شان توجه ویژه‌ای داشتند. چهره‌های مغولی، لباس‌های متأثر از هنر چینی و بیزانسی، نحوه نمایش طبیعت (مثل ترسیم تنه پیچیده و گره‌دار درختان و صخره‌های تیز و دشت‌های بریده و ابرهای مواج)، مراعات نسبت‌ها، دقت در رسم گیاهان و اعضای بدن حیوانات، و تحرک و جنبش بیشتر در نمایش صحنه‌ها به جای آرامش و سکون موجود در نقاشی سنّتی ایرانی از ویژگی‌های نگاره‌های مکتب تبریز است.

در نگاره‌های این نسخه از شاهنامه، سنت‌های ایرانی و بین‌النهرینیِ پیش از مغول با سنت‌های خاور دور آمیخته شده‌اند، و گاه یکی بر دیگری برتری یافته ‌است. برخی نگاره‌ها شیوه نقاشی جامع‌التواریخ را به یاد می‌آورند، اما بیشتر نگاره‌ها، عناصر و ویژگی‌های نوینی را به نمایش می‌گذارند که آگاهانه از سنت‌های بیگانه اقتباس شده‌اند. تأثیرات خاور دور را بیش از همه در چهره‌ها، جنگ‌افزارها و جامگان مغولی و چینی می‌توان دید. نحوهٔ ترسیم درختان، صخره‌ها و ابرها و کاربرد نقش‌مایه‌هایی چون اژدها و ققنوس نیز منشأ چینی دارد. تصویرگران شاهنامه بزرگ مغولی/ایلخانی با نمایش حالات عاطفی انسان‌ها و تجسم حجم و عمق، تحول بزرگی در نگارگری ایرانی رقم زدند. کتیبه‌ها و متن نگاره‌هابه خط نسخ نوشته شده است.

رزم اسکندر با کرگدن، جنگ بهرام گور و اژدها، زاری بر مرگ اسکندر، هزیمت قشون هند از برابر جنگجویان آهنی اسکندر، نگاره رستم و شغاد، اسارت اردوان به دست اردشیر، نبرد بهرام گور با گرگ شاخدار، به دار آویختن مانی، بازجویی موبدان از زال، فرار پادشاه کابل از مقابل سپاه فرامرز، قتل اسفندیار به دست رستم و رزم فریدون با اژدها از نگاره‌های معروف این شاهنامه است.

شاهنامۀ بزرگ ایلخانی تا زمان محمدعلی شاه قاجار در کتابخانۀ کاخ گلستان نگهداری می‌شد، اما در سال حدود ۱۲۸۸ هـ.ش/ ۱۹۱۰ م، این نسخه با واسطه به دست مجموعه‎‌داری فرانسوی با نام ژرژ ژوزف دموت (George Joseph Demotte) رسید. ازاین‎‌روست که برخی منابع، به‌‎ویژه منابع غربی، گاه این شاهنامه را شاهنامۀ دموت می‎‌خوانند. دموت برای فروش این نسخه پربها، پیشنهادات بسیاری به مجموعه‌‎ها و گالری‎‌های هنری داد که البته بهای بالای آن، مانع بزرگی برای خرید آن بود به‌گونه‌ای که حتی موزهٔ هنری متروپولیتن نیز پیشنهاد خرید آن را نپذیرفت. دموت برآن شد تا شیرازۀ این نسخۀ بی‎‌همتا را بگشاید و برگ‌های آن را به‌‎گونه‌‎ای منفرد بفروشد. او برگ‌های مصوّر را جدا کرد و فروخت و باقی اوراق متنی را گم کرد. همین تصمیم نابخردانه سبب گردید امروزه برگ‌‎های شاهنامۀ ابوسعیدی در سراسر جهان پراکنده باشد. متأسفانه در پی این اقدام، بسیاری از صفحات متنی نیز گم شد. محققان نگاره‌های این نسخهٔ شاهنامه را در حدود ۱۲۰ تا ۱۸۰ نگاره برآورد کرده‌اند. در حال حاضر ۷۷ برگ آن در موزه‌ها شناسایی شده‌ است.

امروزه برگ‌هایی از این نسخۀ ممتاز را می‌‎توان در مجموعۀ ناصر خلیلی، مجموعۀ کلولند، موزۀ متروپولیتن، مجموعۀ دانشگاه هاروارد، مجموعۀ هنری فریر، موزۀ بریتانیا، موزۀ هنری نلسون ـ اتکینز، مجموعۀ هنری دیترویت، موزۀ هنرهای زیبای بوستون، موزۀ لوور، مجموعۀ کنتس دوپهاگ و موزۀ رضا عباسی تهران یافت.
A detailed study of the Great Mongol Shahnama, considered to be the greatest of all Persian illustrated manuscripts​

The Great Mongol Shahnama is widely considered to be the definitive version of Firdausi’s epic poem, and the greatest of all Persian illustrated manuscripts. The paintings from this manuscript are held in private collections and institutions around the world, and have only been seen together in a single volume once since they were originally dispersed. This monograph reunites the paintings and reproduces them as 67 full-page, high quality color plates, alongside an analysis by leading scholar of Islamic art, Robert Hillenbrand. With newly commissioned photographs and insights into technical aspects of the paintings, The Great Mongol Shahnama is a comprehensive resource for those interested in Persian art and manuscripts.